Η παράλογη εξαφάνιση του κ. Δανιήλ Χαρμς

 

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ

ΔΑΝΙΗΛ ΧΑΡΜΣ, Περιστατικά, Μτφ. Ροδούλα Παππά, Εκδόσεις Νεφέλη, σελ. 63

Ο γερμανικής καταγωγής Ρώσος ποιητής, διηγηματογράφος και δραματουργός Daniil Ivanovich Yuvachov (Kharms) δεν είναι εντελώς άγνωστος στην Ελλάδα. Το ΔΗΠΕΘΕ Β. Αιγαίου, παρουσίασε, το 2005, μια παράσταση βασισμένη σε Θεατρικά του στιγμιότυπα, με τον τίτλο «Ταξίδι στη Βραζιλία», παράσταση που είχε επιτυχία, παρά τις αντιρρήσεις του Ριζοσπάστη(!), ενώ ο υποφαινόμενος μετέφρασε για το διαδικτυακό περιοδικό e-poema ορισμένες ιστορίες του. Το ανά χείρας βιβλίο αποτελεί την πρώτη συστηματική γνωριμία με το έργο του.

Ο Χαρμς υπήρξε ένας από τους τελευταίους εκπροσώπους της περίφημης Ρωσικής Πρωτοπορίας. Στη διάρκεια της ζωής του έγινε γνωστός κυρίως με τα βιβλία του για παιδιά. Το υπόλοιπο έργο του παρέμεινε -μέχρι το 1980- σε διάφορα αρχεία φίλων του. Πρόκειται για πειραματικά κείμενα, τα οποία προαναγγέλλουν την ευρωπαϊκή λογοτεχνία του παραλόγου και επεκτείνουν το φανταστικό που διατρέχει το έργο του Γκόγκολ, δημιουργώντας μια γέφυρα προς τη σάτιρα των Ρώσων συγγραφέων της λεγόμενης «Ατσάλινης Γενιάς» της περιόδου 1940-1960.

Γεννημένος στην Πετρούπολη, το 1905, με πατέρα γνωστό επαναστάτη, μέλος της σοσιαλιστικής οργάνωσης Λαϊκή Θέληση, ο Δανιήλ φοίτησε σε εξαιρετικά σχολεία και αποφάσισε να σπουδάσει ηλεκτροτεχνία, αλλά αποβλήθηκε από την σχολή επειδή δεν έδειχνε «επαρκή ζήλο για τις σοσιαλιστικές δραστηριότητες». Έτσι, στράφηκε προς τις σπουδές κινηματογράφου και γράφτηκε στο Ινστιτούτο Ιστορίας των Τεχνών του Λένινγκραντ. Ωστόσο, είχε ήδη αποφασίσει να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία και δεν άργησε να συνδεθεί με πρωτοποριακούς καλλιτέχνες της πρώτης επαναστατικής γενιάς, όπως ο ζωγράφος Καζίμιρ Μάλεβιτς. Το 1936 έγινε μέλος της Ρωσικής Ένωσης Ποιητών, από την οποία διαγράφτηκε τρία χρόνια αργότερα.

Στο μεταξύ, δύο ποιήματά του δημοσιεύτηκαν σε ανθολογίες της Πετρούπολης και ήταν τα μόνα γραπτά -εξαιρουμένων των βιβλίων για παιδιά- που θα τυπώνονταν στη διάρκεια της ζωής του. Συμμετείχε σε δημόσιες αναγνώσεις ποίησης με το κύριο ψευδώνυμό του, το οποίο εικάζεται πως σχημάτισε από τις αγγλικές λέξεις charms [θέλγητρα] και harms [καταστροφές]. Εκείνη την εποχή, η ζωή του ήταν ένα κομμάτι της τέχνης του. Ψηλός, λιγνός, με μακριά μαλλιά και αγγλικό σακάκι -λόγω της ομοιότητάς του με τη φιγούρα του Σέρλοκ Χολμς- ζούσε σ' ένα διαμέρισμα γεμάτο με βιβλία, αντικείμενα μαύρης μαγείας, αποκρυφιστικά σύμβολα κι ένα παλιό αρμόνιο στο οποίο έπαιζε Μπαχ και Μότσαρτ. Εκείνη την εποχή, εμπνέεται από τις φουτουριστικές ιδέες του ποιητή Βελίμιρ Χλέμπνικωφ και πειραματίζεται, προσπαθώντας να δημιουργήσει νέες ποιητικές σημασίες αποκλειστικά μέσω των ήχων.

Παράλληλα, δημιουργεί την καλλιτεχνική ομάδα OBERIU [Ένωση Πραγματικής Τέχνης], την οποία χαρακτηρίζει ως νέα εμπροσθοφυλακή της επαναστατικής αριστεράς στις καλές τέχνες, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τη μουσική και τη λογοτεχνία. «Η τέχνη είναι ένα ντουλάπι κουζίνας», δηλώνει, «και τα ποιήματα δεν είναι ούτε πίτες ούτε ρέγκες». Οι δημόσιες εκδηλώσεις της ομάδας, που χαρακτηρίστηκαν από τον Τύπο ως «καλλιτεχνικός χουλιγκανισμός», περιλάμβαναν αναγνώσεις ποιημάτων, θεατρικές παραστάσεις και ταχυδακτυλουργικές επιδείξεις.

Σε «ταχυδακτυλουργίες που αποσπούν τον λαό από την οικοδόμηση του σοσιαλισμού» αναφερόταν και το κατηγορητήριο, με βάση το οποίο ο Χαρμς εξορίστηκε για αρκετούς μήνες στο Κιουρσκ της Σιβηρίας. Η εποχή των πρωτοποριών είχε τελειώσει και ο Χαρμς, προκειμένου να προφυλάξει τον εαυτό του από την περιθωριοποίηση και την πείνα, αποφάσισε να ασχοληθεί με τη λογοτεχνία για παιδιά. Παρόλο που δεν αγάπησε ποτέ αυτή τη δουλειά, έγραψε δώδεκα βιβλία, τα οποία είχαν μεγάλη επιτυχία. Άλλωστε, του έδιναν την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει πολλά από τα καλλιτεχνικά ευρήματα της OBERIU.

Στο μεταξύ, η σταλινική κυβέρνηση επιβάλλει συγκεκριμένο πλαίσιο στην καλλιτεχνική δημιουργία και δημιουργείται η ελεγχόμενη Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων, με σκοπό να «συσπειρώσει τους συγγραφείς που θέλουν να συμμετάσχουν στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού». Ο Χαρμς εξορίζεται για δεύτερη φορά. Αν και με την επιστροφή του γίνεται μέλος της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων, οι εκδότες τον αποφεύγουν και η πείνα αρχίζει να τον κυκλώνει.

«Ο αφανισμός μου αρχίζει», γράφει στο ημερολόγιό του. Παρόλα αυτά, δεν έπαψε να γράφει. Τότε ήταν που δημιούργησε τα πιο χαρακτηριστικά κείμενά του: μικρές παράδοξες ιστορίες και θεατρικά στιγμιότυπα, τα οποία σαρκάζουν την ανθρώπινη κατάσταση, σε μιαν εποχή όπου η λογική δίνει τα παράλογα σπλάγχνα της. Αυτά τα κείμενα, ενώ ξεκινούν μάλλον λογικά, παίρνουν εξωφρενικές διαστάσεις, οι οποίες οφείλονται στην προσπάθεια των ηρώων να εφαρμόσουν με αυστηρό τρόπο την τυπική λογική στην καθημερινή ζωή τους. Δυστυχώς, προορίζονταν για το συρτάρι του γραφείου του.

Ο θάνατός του, το 1941, στο νοσοκομείο των φυλακών της Πετρούπολης -κι ενώ οι Γερμανοί πολιορκούν την πόλη- θα θάψει τα χειρόγραφά του στο βαθύτερο σκοτάδι. Το φως της δημοσιότητας δεν το είδαν ούτε το 1956, όταν αποκαταστάθηκε το όνομά του, ούτε το 1962, όταν άρχισαν να κυκλοφορούν πάλι τα βιβλία του για παιδιά.

Μέρος των βυθισμένων στο σκοτάδι «παραλογισμών» του, είναι τα Περιστατικά -«Sluchay» στα ρωσικά- τα μόνα που ο ίδιος ο συγγραφέας συγκέντρωσε σε συλλογή την οποία και τιτλοφόρησε. Το ανά χείρας «προσκοπικό» βιβλιαράκι της «Νεφέλης» -αφού οι εκδόσεις πρόκειται να κυκλοφορήσουν σε πλήρως σχολιασμένες εκδόσεις το σύνολο του έργου του- είναι αποτέλεσμα επίμονης εργασίας από την ελληνο-γερμανική ομάδα εραστών του έργου του Δανιήλ Χαρμς, «Κόμμα».

Η μετάφραση της Ροδούλας Παππά αποδίδει την ηρεμία και τη σοβαρότητα με την οποία ο συγγραφέας λέει τα πιο παράλογα πράγματα, χαρακτηριστικό το οποίο συνιστά την πρωτογενή υφολογική επιλογή του Χαρμς. Τα κείμενα φαίνεται πως φροντίστηκαν αρκετά από τους ανθρώπους του «Κόμματος», δεδομένου ότι απουσιάζουν ορισμένες εκδοχές-παγίδες, οι οποίες βρίθουν στις διάφορες ρωσικές, γερμανικές και αγγλικές εκδόσεις.

Τελικά, ο Χαρμς αποτελεί μια περίπτωση εγκληματικής επέμβασης από την πολιτική στην ιστορία της λογοτεχνίας. Ας φανταστεί ο αναγνώστης να είχε δημοσιευθεί το παρακάτω κείμενο στα 1930: «Μια γριά, απ' την υπερβολική της περιέργεια, έπεσε απ' το παράθυρο και τσακίστηκε. Μια άλλη γριά, βγήκε στο παράθυρό της και κοιτούσε εκείνη που είχε τσακιστεί.

Απ' την υπερβολική της περιέργεια, όμως, έπεσε κι αυτή απ' το παράθυρο και τσακίστηκε. Έπειτα έπεσε απ' το παράθυρό της και τρίτη γριά, έπειτα τέταρτη, έπειτα πέμπτη. Όταν έπεσε η έκτη γριά, βαρέθηκα να τις κοιτάζω και πήγα στην αγορά Μαλτσέβσκι, όπου λένε ότι κάποιος χάρισε σ' έναν τυφλό ένα πλεχτό σάλι» («Οι γριές που πέφτουν», σελ. 11).

ΑΥΓΗ 31/05/2009

Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής

ΥΓ: Επειδη σήμερα καποιοι γιορτάζουν το Στάλιν και τη γέννησή του ,εγώ θυμήθηκα ένα επιφανέστατο θύμα του....τους αφιερώνω το εξαίρετο κείμενο του Γιωργου Μπλάνα.Αφορμή η σημερινή εκπομπή της Ευγ. Λουπάκη στο Κόκκινο

αστυάνακτας