Τα τελευταία πενήντα χρόνια υπήρχαν πάμπολλες διαδρομές μέσα από τις οποίες μπορούσε κανείς να συναντηθεί με το ρεύμα που έχει καταγραφεί στην Ελλάδα ως Ανανεωτική Αριστερά και έχει μεγάλη συγγένεια με τη Νέα Αριστερά στις αγγλοσαξονικές χώρες και το ρεύμα του ευρωκομμουνισμού στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Εγώ που μεγάλωσα στη Βρετανία τη δεκαετία του 1970 επηρεάστηκα από τη Νέα Αριστερά, την οποία σημάδεψαν οι αποχωρήσεις από τα κομμουνιστικά κόμματα μετά από τις εισβολές στην Ουγγαρία το 1956 και την Τσεχοσλοβακία το 1968, από τη μυστική έκθεση και ομιλία του Χρουτσόφ στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, καθώς και από τον Γαλλικό Μάη.
Τρία ήταν τα κεντρικά προτάγματα αυτής της Νέας Αριστεράς: η αναζήτηση νέων οργανωτικών μορφών, η συγκεκριμένη ανάλυση των νέων τάσεων του καπιταλισμού, και η διεύρυνση της έννοιας της πολιτικής ώστε να συμπεριλαμβάνει διακρίσεις και εξουσίες πέρα από την κυρίαρχη ταξική αντιπαράθεση.1 Χωρίς να υποτιμώ άλλες πτυχές, όπως η κριτική του σοβιετικού μοντέλου που τη συμμερίστηκαν, σε διαφορετικό βαθμό, όλα τα ανανεωτικά ρεύματα, νομίζω ότι αυτά τα τρία προτάγματα ήταν σημαντικότατα και για την Ανανεωτική Αριστερά στην Ελλάδα.
***
Μετά από την αποχώρηση της Ανανεωτικής Πτέρυγας (ΑΠ) χρειάζεται να συζητήσουμε την εξέλιξη και επικαιρότητα αυτών των προταγμάτων. Δεν απλοποιεί υπερβολικά τα πράγματα, νομίζω, να πούμε ότι το ανανεωτικό ρεύμα στην Ελλάδα μετά τη μεταπολίτευση συγκροτήθηκε από δύο λίγο πολύ διακριτές, μονίμως αντιπαραθετικές, τάσεις που πότε στεγάζονταν στο ίδιο κόμμα και πότε όχι. Λίγες και λίγοι δεν θα αναγνώριζαν στην ΑΠ την τάση που είδε το ανανεωτικό εγχείρημα ενταγμένο αρχικά στο πλαίσιο της ΕΑΔΕ, κατόπιν στο πλαίσιο της «Συμμαχίας» και αργότερα να έλκεται από το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα του Σημίτη. Υποστηρίζω ότι τα τελευταία χρόνια η ΑΠ όχι μόνο δεν εμβάθυνε τις απαντήσεις της στα ερωτήματα που προκύπτουν από αυτά τα προτάγματα, αλλά επιπλέον έπαψε να τα θεωρεί καίρια.
Η αναζήτηση νέων οργανωτικών μορφών
Παντού στα ανανεωτικά εγχειρήματα υπήρχε το αίτημα της ανεξαρτησίας του κόμματος από το ΚΚΣΕ. Πολύ γρήγορα όμως αυτό το αίτημα γενικεύτηκε και διευρύνθηκε με διάφορες κριτικές για την οργάνωση και δομή των κομμάτων. Το θέμα δεν ήταν μόνο να εγκατασταθεί η δημοκρατία και η συμμετοχή εντός του κόμματος, αλλά και το κόμμα να είναι ανοιχτό σε νέες ιδέες και πρακτικές που προέρχονταν από κοινωνικές διεργασίες.
Υπήρχε μια προδιάθεση να βρεθούν νέες δομές και κανόνες λειτουργίας, μια και, όπως ανέλυσαν οι σοσιαλίστριες-φεμινίστριες στη Βρετανία,2 οι μηχανισμοί μπορούν να επικρατήσουν και με πολύ σφιχτούς κανόνες λειτουργίας αλλά και με πολύ χαλαρούς. Κανένας δεν θεωρούσε ότι πέραν του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού υπάρχουν μόνο οι λειτουργικές αξίες και δομές των αστικών κομμάτων. Η άποψη που κυριαρχούσε ήταν ότι στις σύγχρονες συνθήκες η συλλογικότητα ήταν πιο αναγκαία από ποτέ για να αντιμετωπιστεί η ιδεολογική κυριαρχία του κεφαλαίου, αλλά και για να οργανωθούν πιο αποτελεσματικά οι αντιστάσεις. Ότι οι βουλευτές και άλλοι εκλεγμένοι της Αριστεράς μπορούν να αυτονομούνται από τις συλλογικότητες της Αριστεράς ή ότι εκφράζουν στα ΜΜΕ τις προσωπικές τους απόψεις δεν αποτελούν πρακτικές που συμβιβάζονται εύκολα με το πρώτο πρόταγμα της Ανανεωτικής Αριστεράς. Για μια τάση όπως η ΑΠ, που είχε κάνει σημαία τις γόνιμες προτάσεις, προξενεί εντύπωση ότι σε όλη τη προηγούμενη φάση δεν διαμόρφωσε καμία πρόταση για το πώς θα έβλεπε η ίδια μια πιο συλλογική λειτουργία του κόμματος.
Οι οργανωτικές λύσεις εντός των αριστερών σχημάτων συσχετίζονται με το όραμα που έχουμε για μια άλλη κοινωνία. Δεν μπορείς να προτείνεις για την κοινωνία πιο συλλογικές και συμμετοχικές λύσεις, και εσύ να πράττεις αλλιώς. Ο κόσμος έχει την υγιή τάση να βλέπει τι κάνεις, όχι μόνο τι λες. Με αυτή την έννοια, η έλλειψη δημοκρατίας στα παραδοσιακά κομμουνιστικά κόμματα έδενε με τον αποτυχημένο τύπο κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας που εφαρμόστηκε στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Η δημοκρατία και η συμμετοχή δεν δένουν με οποιαδήποτε οικονομική «βάση».3 Στις σύγχρονες δικομματικές δημοκρατίες, παρ’ όλη τη φιλολογία περί συμμετοχής, τα κόμματα δεν μπορούν να αντέξουν την ουσιαστική συμμετοχή των μελών, γιατί πρέπει να βρεθούν συναινέσεις και να συσκοτιστούν οι ταξικές αντιθέσεις. Έτσι, η κρίση του πολιτικού συστήματος έχει να κάνει με την κρίση αντιπροσώπευσης των λαϊκών στρωμάτων, κάτι που προφανώς οξύνεται σε συνθήκες οικονομικής κρίσης όπου, όπως επιχειρηματολόγησε ο Μαρξ, η λειτουργία του συστήματος έχει την τάση να φανερώνεται πιο καθαρά.
Επομένως, η αναζήτηση οργανωτικών λύσεων δεν αποτελεί σημάδι εσωστρέφειας, γιατί απαντά τόσο στο πρόβλημα της αντιπροσώπευσης των κοινωνικών τάξεων όσο και στο αίτημα αλλαγής του πολιτικού παραδείγματος και στο όραμα μιας άλλης κοινωνίας. Η μη εμπλοκή της ΑΠ με τα οργανωτικά αφήνει πολλά ερωτηματικά και για τις τρεις διαστάσεις.
Η συγκεκριμένη ανάλυση των νέων τάσεων του καπιταλισμού
Η ανάγκη για συγκεκριμένες αναλύσεις αναδείχθηκε για να αντιμετωπιστούν δύο αντίθετες παγιωμένες στάσεις εντός της Αριστεράς. Από τη μια μεριά, υπήρχε ένας αποστειρωμένος μαρξισμός που έδινε την εντύπωση ότι όλα τα βασικά προβλήματα είχαν λυθεί μια για πάντα. Αντί η πολιτική στρατηγική να ακολουθεί νέες επεξεργασίες για την οικονομία και την κοινωνία, η πρακτική των παραδοσιακών κομμουνιστικών κομμάτων, πολύ συχνά, ήταν να αποφευχθούν νέες επεξεργασίες, ακριβώς για να μην αμφισβητηθεί η τρέχουσα γραμμή. Από την άλλη, υπήρχε ο εμπειρισμός, κυρίως των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, που έθετε μεταρρυθμιστικές προτάσεις παντός καιρού χωρίς αυτές να εντάσσονταν σε μια ευρύτερη στρατηγική ρήξεων με τον καπιταλισμό.
Από τη δεκαετία του 1960 και μετά η ανανέωση σε αυτό τον τομέα έφερε μια εντυπωσιακή άνθηση των μαρξιστικών αναλύσεων σε όλους τους τομείς. Για να μιλήσω μόνο για την πρόσφατη περίοδο και την οικονομία, οι αναλύσεις σχετικά με τη νεοφιλελεύθερη οικονομία και την οικονομική κρίση είναι τόσο πολλές και ποιοτικές που δικαιούμαστε να μιλάμε για μια υπεροχή σε σχέση με την κυρίαρχη σκέψη. Παραθέτω μόνο μερικούς από τους στοχαστές που έχουν επηρεάσει τη δική μου σκέψη για την κρίση: Giovanni Arrighi, Robin Blackburn, Robert Brenner, Ben Fine, Andrew Glyn, Chris Harman, David Harvey, Michel Husson, Michael Lebowitz, Fred Moseley, Leo Panitch, Immanuel Wallerstein. Οι παραπάνω έχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους, αλλά όλοι τους έχουν αναδείξει νέες τάσεις στον καπιταλισμό, έχουν εισαγάγει νέες έννοιες ή έχουν επαναφέρει παλιές, και με αυτό τον τρόπο έχουν αναδείξει στρατηγικές επιλογές που αντιμετωπίζει η Αριστερά. Κατανοώ ότι η λίστα δεν είναι αντιπροσωπευτική του πλούτου που υπάρχει, ενώ είναι, επιπλέον, υπερβολικά αγγλοσαξονική! Αλλά όταν διαβάζω άρθρα και ακούω συζητήσεις εντός της ελληνικής Αριστεράς μού είναι σχετικά εύκολο πια να εντοπίσω την επιρροή κάποιων από αυτών των στοχαστών. Εκτός από την περίπτωση της ΑΠ. Όλη τον προηγούμενη περίοδο, όταν η κρίση βρισκόταν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων μας, δεν μπορούσα να εντοπίσω επιρροή καμιάς από τις παραπάνω προσεγγίσεις.
Αντί για συγκεκριμένες αναλύσεις των νέων τάσεων, παρατηρούμε έναν αμερόληπτο συνδυασμό των δύο στάσεων που υποτίθεται ότι η ανανεωτικά Αριστερά έβαλε στόχο να ξεπεράσει. Από τη μια μεριά, έχουμε μια ανάλυση για τις οικονομικές και πολιτικές πτυχές του καπιταλισμού, η οποία δεν φαίνεται να διαφοροποιείται από αυτά που έλεγε η Ανανεωτική Αριστερά τη δεκαετία του 1970. Ποια ήταν η φύση της κρίσης του καπιταλισμού μετά το τέλος της δεκαετίας του 1960; Γιατί η στρατηγική του νεοφιλελευθερισμού, παρά τις σημαντικές επιτυχίες στο πολιτικό και το ιδεολογικό πεδίο, δεν μπόρεσε, μέχρι τώρα τουλάχιστον, να διαμορφώσει τις συνθήκες για μια νέα περίοδο διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου; Υπάρχει διέξοδος από την τωρινή κρίση με κεϋνσιανές συνταγές; Μάταια θα έψαχνε κανείς στα πρόσφατα κείμενα της ΑΠ για απαντήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα. Με αυτό τον τρόπο δεν είναι παράξενο ότι η στρατηγική των συμμαχιών του ευρωκομμουνισμού τη δεκαετία του 1970, όταν τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα βασίζονταν σε ισχυρά συνδικάτα και πίστευαν στην αναδιανομή του εισοδήματος και στο κοινωνικό κράτος, μένει ανεπηρέαστη σήμερα, παρ’ όλες τις ραγδαίες εξελίξεις στον χώρο της σοσιαλδημοκρατίας. Από την άλλη, έχουμε μια επιμονή σε έναν εμπειρισμό που εξετάζει τα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα αποσπασματικά και προτείνει λύσεις ανά περίπτωση. Συγχρόνως, η ΑΠ συνεχίζει να προτείνει την πολιτική ενοποίηση της Ε.Ε. χωρίς καμία ανάλυση για το πώς έχει εξελιχθεί η οικονομική αρχιτεκτονική της ευρωζώνης, χωρίς καμιά εκτίμηση για τους κοινωνικούς συσχετισμούς που θα διαμεσολαβούσαν σήμερα μια περαιτέρω πολιτική ενοποίηση, πόσο μάλλον με κάποια αυτοκριτική για το αν και σε ποιο βαθμό επιβεβαιωθήκανε οι προσδοκίες που είχαμε πολλοί άλλοι και άλλες εκτός ΑΠ.
Η διεύρυνση της έννοιας της πολιτικής
Η ανάγκη για διεύρυνση της έννοιας της πολιτικής προέκυψε από πολλές πηγές, πρωτίστως από το φεμινιστικό κίνημα και πιο πρόσφατα από το οικολογικό. Προέκυψε όμως και από τη νέα ανάγνωση του νεαρού, και πιο φιλοσοφικού, Μαρξ και την παράδοση του «δυτικού μαρξισμού» (Γκράμσι, Λούκατς κλπ.), αλλά και από όλες τις αναλύσεις, με πιο σημαντικές ίσως αυτές της «κριτικής θεωρίας» της σχολής της Φρανκφούρτης και του Μισέλ Φουκώ, για το πώς ασκείται εξουσία σε διάφορες περιπτώσεις (φυλακές, ψυχιατρεία κλπ.).
Απλοποιώντας βεβαίως, στην παράδοση της Ανανεωτικής Αριστεράς υπήρχε η αναγνώριση ότι πολλές από αυτές τις αντιθέσεις δεν είχαν τη ρίζα τους στην ταξική αντιπαράθεση και ότι, συγχρόνως, έκαναν τη δουλειά της Αριστεράς πιο δύσκολη. Όχι μόνο γιατί έθεταν νέα καθήκοντα, όπως τη μάχη κατά του σεξισμού, αλλά και επειδή οι αντιθέσεις είχαν την τάση να ενισχύουν τα ιδεολογικά αποθέματα του καπιταλισμού και να δυσκολεύουν τις αναγκαίες κοινωνικές και πολιτικές συμμαχίες. Υπήρχε μια αγωνία να εξερευνηθούν οι αλληλεξαρτήσεις των αντιθέσεων. Αυτό φαίνεται πιο καθαρά στη οικοσοσιαλιστική προσέγγιση και στην παράδοση των φεμινιστριών σοσιαλιστών.
Τις πιο πολλές φορές, τα παραπάνω συνηγορούσαν υπέρ μιας ριζοσπαστικοποίησης της Αριστεράς, σε περισσότερες και όχι λιγότερες ρήξεις. Δεν ισχυριζόταν κανείς ότι το βασικό κίνημα παραμένει το εργατικό και οι άλλες αντιθέσεις μπορούσαν να αντιμετωπιστούν με κυβερνητικές παρεμβάσεις κατά των διακρίσεων. Αντιθέτως, οι αριστεροί καλούνταν να συμμετέχουν σε πληθώρα κοινωνικών κινημάτων για να αλλάξουν τους συσχετισμούς σε πολλαπλά επίπεδα. Με αυτή την έννοια, είναι απόλυτα εύστοχη η αναφορά μας σε μια ανανεωτική και ριζοσπαστική αριστερά.
Εδώ οι προσπάθειες της ΑΠ για εμβάθυνση του προτάγματος είναι πιο σύνθετες. Από τη μια μεριά έχει πάρει αρκετά σοβαρά την οικολογική συμβολή, και όχι μόνο λόγω της σημαντικής παρουσίας του Μιχάλη Παπαγιαννάκη, από την άλλη τις αδυναμίες σε σχέση με τη φεμινιστική συμβολή τις μοιράζεται με όλες σχεδόν τις άλλες τάσεις της Ανανεωτικής Αριστεράς. Το βασικό εμπόδιο όμως, σε σχέση με τη διεύρυνση του πεδίου του πολιτικού, έγκειται στον ιδιότυπο κυβερνητισμό που έχει αναδείξει αυτός ο χώρος. Δίνει μεγάλη σημασία στην κεντρική πολιτική σκηνή και σε θεσμικές παρεμβάσεις, αγνοώντας ότι μια νομοθετική ρύθμιση μπορεί να παραμείνει κενό γράμμα αν δεν συμπληρωθεί από μια αλλαγή συσχετισμών μέσα στην κοινωνία και από ρήξη με την ιδεολογία που συγκροτούσε το παλαιό καθεστώς. Έτσι, για παράδειγμα, μπορούν να θεσμοθετηθούν πολλά δικαιώματα υπέρ των γυναικών, αλλά ο περιρρέων σεξισμός (στα ΜΜΕ, στις διαφημίσεις κλπ.) να μην επιτρέπει κάποια ουσιαστική βελτίωση της θέσης των γυναικών στην κοινωνία.
Επιπλέον, πολλά από τα «νέα κοινωνικά κινήματα» συγκροτούνται και στη βάση της κριτικής του παραδοσιακού τρόπου άσκησης της πολιτικής, αναδεικνύοντας με αυτό τον τρόπο διάφορες ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας που η Αριστερά οφείλει να πάρει πολύ σοβαρά υπόψη της. Για έναν πολιτικό φορέα είναι δύσκολο να αντλήσει από αυτό τον ριζοσπαστισμό αν έχει τόση δυστοκία να αλλάξει το πολιτικό παράδειγμα (βλ. πρώτο πρόταγμα). Ιδιαίτερα όταν δίνει την εντύπωση ότι ενδιαφέρεται περισσότερο για την πολιτική κεφαλαιοποίηση του δυναμισμού των κινημάτων, και λιγότερο να ενσωματώσει νέες πρακτικές και ιδέες που προκύπτουν από αυτά τα κινήματα.
***
Συνοψίζοντας, η αποχώρηση της ΑΠ δημιουργεί προβλήματα για μια Αριστερά όπως τη δική μας που έχει κάνει σημαία της την ενότητα της Αριστεράς, και ιδιαίτερα σε αυτή τη συγκυρία όπου η μάχη κατά του μνημονίου και της ταξικότατης κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ θα έπρεπε να λειτουργεί συσπειρωτικά. Αλλά στο επίπεδο των ιδεών και εμβάθυνσης των ανανεωτικών προταγμάτων η αποχώρηση είναι, πιστεύω, λιγότερα επιζήμια. Η ΑΠ έχει πολύ καιρό που έπαψε να εμβαθύνει την ανάλυσή της σε αυτά τα πεδία. Οι γόνιμες μεταρρυθμίσεις, η μάχη κατά του πελατειακού κράτους, και το αίτημα να τεθεί το δημόσιο συμφέρον πάνω από το κομματικό μού φαίνεται ότι αποτελούν απαντήσεις σε διαφορετικές ερωτήσεις. Και βεβαίως έτσι δημιουργούνται σοβαρά ρήγματα -- όταν δεν συμφωνείς πια ούτε για τα ποια είναι τα βασικά ερωτήματα, πόσο μάλλον οι σωστές απαντήσεις.
Δεν υποστηρίζω βέβαια ότι οι άλλες τάσεις της Ανανεωτικής Αριστεράς παίρνουν άριστα σε σχέση με το πώς προχώρησαν τα τρία προτάγματα. Το κυρίαρχο όμως είναι ότι συνεχίζουν να αναγνωρίζουν εν μέρει τον εαυτό τους σε σχέση με αυτά τα προτάγματα. Η ρήξη με τον κυβερνητισμό, η εμμονή σε ταξικές αναφορές και στην κοινωνική γείωση, το μπόλιασμα από τις εμπειρίες του αντιπαγκοσμιοποιητικού κινήματος, η ενασχόληση με αναλύσεις όπως αυτές για την οικονομική κρίση και την οικονομία των αναγκών και άλλα πολλά αναδεικνύουν ότι, μετά από τη χαμένη δεκαετία του 1990, η Αριστερά ξαναβρίσκει το νήμα για να επεξεργαστεί νέες απαντήσεις στα κύρια προτάγματα. Δεν θα καταλήξει σε τελικές απαντήσεις, γιατί δεν υπάρχουν τελικές απαντήσεις στα ερωτήματα που προκύπτουν. Αλλά το νήμα της ενασχόλησης με τα κύρια προτάγματα δεν έχει κοπεί και σε όλα υπάρχουν ενδιαφέρουσες και ενθαρρυντικές νέες διεργασίες και πρωτοβουλίες.
*Ο Ευκλείδης Τσακαλώτος διδάσκει στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Σημειώσεις
1. Βλ. Stuart Hall, «Life and Times of the First New Left», New Left Review, 61, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010.
2. Βλ. Sheila Rowbotham, Lynne Segal, and Hilary Wainwright, Beyond the Fragments: Feminism and the Making of Socialism, Merlin Press, 1979.
3. Βλ. C. B. Macpherson, The Life and Times of Liberal Democracy, Oxford University Press, 1977 [ελλ. έκδ: Η ιστορική πορεία της φιλελεύθερης δημοκρατίας, μετ. Ελένη Κασίμη, β΄ έκδ., Γνώση, 1994].
αναδημοσίευση από την Αυγή
Ημερομηνία δημοσίευσης: 18/07/2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου